انواع آجر و کاربرد آن که به عنوان یک عنصر زیبا و قابل انعطاف در دستان مهندس معمار موجب خلق آثاری زیبا و ماندگار در هر معماری شده و روح اصالت و زندگی را به ساختمان امروزی می‌دهد. آجر که از دیر باز مورد استفاده بوده، حس نوستالژی در بیننده ایجاد می‌نماید. ویژگی فیزیکی و شیمیایی آجر از یک سو و تولید آسان و سازگاری با طبیعت این سرزمین از سوی دیگر، زمینه را برای کاربرد فراوان آن در معماری ایران مهیا ساخته است.
مزایای آجر
تولید آسان با توجه به مواد اولیه در دسترس
قیمت مناسب
برای اجرا نیاز به ابزارهای خاص ندارد
رنگ های طبیعی و غیر قابل تغییر در برابر اشعه خورشید
همخوانی با هنر معماری ایرانی
مقاومت در برابر آتش سوزی و مقاومت در برابر ضربه
جنس آجرها بسته به نوع کوره، ترکیب خاک خشت، میزان حرارت کوره و دوری و نزدیکی آن به مرکز حرارت فرق می‌کند و در نتیجه محل کاربرد آنها نیز بسته به نوعشان متفاوت است.
آجر جوش
که بیشتر از گونه‌های دیگر حرارت دیده و در مجاورت آتش قرار داشته قدرت جذب آب را ازدست می‌دهد و در نتیجه آن را در پی یا در پله (جایی که پا خور زیاد است) به کار می‌برند. از این نوع آجر، دو جوش نیز وجود دارد که سخت‌تر از آجر جوش می‌باشد. (استفاده از آجر جوش در جاهایی که با آب ارتباط دارد؛ مناسب است و اندود ماسه آهک را روی آجر جوش می‌کشند)
آجر پخته
که به آن آب‌انبار می‌گفتند. این آجر کاملاً پخته و رنگش شیر و شکری بود و برای همهٔ کارهای آجری به کار می‌رفت در گذشته خزانهٔ آب انبارها را با آن می‌ساختند.
آجر خام پخته
که حرارت کمتری در کوره دیده، رنگش قرمز و از لحاظ مقاومت بیشتر به خشت نزدیک است. این آجر برای ساختمان‌های (ارزان قیمت) آبی مثل آب انبارها به کار می‌رفت؛ که باید با ملات‌های آهکی یاساروج قنداق می‌شد. آنچه که امروز بنام آجر شناخته شده است، پدیده‌ای است که از دگرگون شدن گل رس به دست می‌آید.
حرارت دادن خشت گلی و سخت شدن آن اولین شیوهٔ تهیهٔ خشت است که مربوط به سال‌های پیش از هزارهٔ ششم قبل از میلاد می‌باشد. قدیمی‌ترین خشت بدست آمده دست ساز متعلق به گنج دره است.
خشت زدن و پختن آجر بوسیلهٔ بابلی‌ها ابداع شد. به طور مشخص آجر واژهٔ بابلی است و نام خشت‌هایی بوده که روی آنها قوانین و منشورها را می‌نوشتند، قدیمی‌ترین لوح آجری مربوط به دوران سارگن(۲۴۰۰سال قبل از میلاد) است. آجر از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی است که قدمت آن بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش می‌رسد.
آجر نما و معماری
نشانه‌ها یی از تولید و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده که حاکی از سابقهٔ شش هزار سالهٔ آجر در آن کشور است.
فن استفاده از آجر، از آسیای غربی به سوی غرب، مصر و سپس به روم و به سمت شرق هندوستان و چین رفته است، در سده چهارم، اروپایی‌ها شروع به استفاده از آجر کردند ولی پس از مدتی از رونق افتاد و رواج مجدد آن از سده ۱۲ میلادی توسط ایتالیایی‌ها بود، سوابق تاریخی نشانگر آن است که ساکنان نواحی خوزستان یا بین‌النهرین نخستین اقوامی بودند که به آجر دست یافتند و احتمالاً اولین تجربه‌های خود را در کف اجاق‌ها یشان مشاهده کرده و پختن و سخت شدن گل زیر آتش را به خاطر سپردند.
عدم وجود مصالح سنگی وچوبی مورد نیاز مردم این نواحی سبب شد که خاک به عنوان مهمترین عنصر ساختمانی مورد استفاده قرار گیرد، تا پیش از آمدن مادها و پارس‌ها تا حدود یک هزار سال پیش از میلاد تاریخ سرزمین ایران به تقریب منحصر به تاریخ ایلام بوده است.
آثار مهم و عمده‌ای که از آنان در ایران باقی‌مانده عبارتند از: محوطه باستانی شوش، آثار هفت تپه، شهر باستانی چغازنبیل و نقوش برجسته ایلامیو… در ایران بقایای کوره‌های سفال پزی و آجر پزی در شوش و سیلک کاشان که تاریخ آنها به هزارهٔ چهارم پیش از میلاد می‌رسد پیدا شده است.
شیوه های آجر کاری
آجر در آثار قبل از ایلام، بیشتر در «تپه آکروپل» کشف شده است.
در بلندترین نقطه این تپه در اوائل قرن حاضر میلادی کاوشگران فرانسوی با استفاده از آجرها و مصالح قدیمی یک قلعه مستحکم برای سکونت و استقرار هیئت خود ساخته‌اند. (قلعهٔ فرانسوی‌ها) ساختمان اصلی «زیگورات» چغازنبیل که از خشت خام و رویه آجری بنا شده؛ در اصل پنج طبقه بوده که در طول زمان خراب شده است؛ و در کاوشها فقط سه طبقه باقی‌مانده آن، از زیر خاک بیرون آمده و سپس مرمت و بازسازی گردیده است، در معبد چغازنبیل نیز به آجرهایی برمی‌خوریم که به عنوان کتیبه به دیوار نصب شده‌اند مصالح این بنا از خشت خام و آجر پخته معمولی است، آجرها را در نمای ساختمان و خشت‌ها را در داخل بنا بکار گرفته‌اند.
مادها سدهٔ هفتم پیش از میلاد نخستین پادشاهی خود را پس از ایلامی‌ها را در این سرزمین بنیان نهادند. معماری مادها شامل دو بخش می‌باشد:
معماری صخره‌ای
معماری معمولی
معماری معمولی:
در محل‌هایی همچون تپهٔ نوشیجان ملایر- تپهٔ هگمتانه – باباخان- گودین تپه و… قرار دارد. بطور کلی صنعت آجر پزی در دوران پیش از هخامنشی در ایران تکامل یافت و در دوره هخامنشی علاوه بر خشت، انواع آجر از جمله آجرهای لعابی در ساختمان‌ها به کار می‌رفت؛ که طراحی و قالب ریزی آنها، استادی و مهارت معماران و سازندگان این دوره را نشان می‌دهد.
آجرهایی که در ساختمان پاسارگاد و پرسپولیس و شوش به کار رفته صرف نظر از تنوع، از نظر دقت در ترکیب مصالح اولیه و مقاومت در برابر حوادث به قدری جالب هستند که پس از چندین قرن سالم باقی مانده‌اند. در دوران هخامنشی پخت آجرهای لعاب دار منقوش و برجسته بسیار معمول بود؛ که برای تزیین کاخ‌ها استفاده شده است.
از شوش و تخت جمشید کاشی‌های لعاب دار بسیاری بدست آمده است. استفاده از آجر در ایران باستان خصوصاً در دوران ساسانیان و در دوران پیش از اسلام رواج زیادی داشته است. می‌توان از کاربرد آجر در بناهای عظیمی مانند طاق کسری و پلهای دختر نام برد. در دوران ساسانی از تلفیق سنگ و آجر برای اسکلت سازی بناها و در مواردی در نماسازی استفاده شده است.
بکار بردن آجر به عنوان عمده‌ترین مصالح در کار ساختمان
ساکنان فلات ایران گل و سنگ و چوب را به عنوان مصالح اصلی در ساختن بنا مورد استفاده قرار داده‌اند ولی تکیه اصلی در عمده بخش‌های این سرزمین بر گل قرار داشته است. ایرانیان از دیرباز پیوندی خاص با آب و خاک داشته‌اند. فلات ایران که منطقه‌ای است گرمسیر و تقریباً خشک با بادهای شدید، بنابراین هنرمند ایرانی برای ساختن بنا به طور عمده از آجر استفاده کرده است.
دلایل عمده استفاده از آجر در فلات ایران
محدودیت استفاده از چوب در ناحیه‌هایی از این سرزمین. کمبود سنگ. مشکل کاربرد سنگ به دلیل انتقال حرارت در مناطق گرمسیر، خوش دست بودن و قابلیت بالای اجرا و به کارگیری آجر در تمامی بخش‌های بنا بویژه کارایی فراوان آن در برپا کردن پوشش‌های وسیع و بلند، فراوانی مواد اولیه و سادگی کار تهیهٔ آجر، با صرفه بودن، کاربرد وسیع آجر گویای دو نکتهٔ مهم فنی در آن با توجه به آب و هوای این سرزمین است:
ضریب انبساط و انقباض آجر در برابر سرما به گونه‌ای است که از ایجاد ترک در بنا جلوگیری می‌کند.
آجر در مقایسه با دیگر مصالح از قدرت ذخیره انرژی حرارتی برخوردار است و در نتیجه انتقال نوسان‌های حرارتی محیطبیرونی به داخل از طریق جدار آجری شدید نیست و بدون دخالت وسایل گرمازا و خنک‌کننده می‌توان شرایط و فضای مطبوع تری را فراهم آورد.
آجر به عنوان یک عنصر تزیینی کارایی آن را دارد که با تمامی عناصر تشکیل دهندهٔ یک معماری بیامیزد یا بشکل یک عنصر مجرد تزیینی جلوه گری کند. اما در حالتی که صرفاً جنبهٔ تزیینی دارد بار اضافی است که به سازهٔ اصلی ساختمان متصل می‌شود؛ مانند مقرنسهای معلق. در حالت دیگر می تواند عامل انتقال دهندهٔ نیروهای کششی و فشاری، با حفظ جنبه‌های تزیینی باشد؛ که شامل گنبدها – انواع پوشش‌ها – دیوارها – ستون‌ها و طاق نماها می‌شود. در این حالت گنبدها خود نیز بوسیلهٔ گوشواره؛ انتقال نیرو می‌کنند.
گنبد
گنبد نظام الملک و گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان از شاهکارهای دورهٔ اسلامی است که در آن آجر با قدرتی خیره کننده ی، حکم کامل یک عنصر تزیینی را دارد. شبستان چهل ستونی اینمسجد، مجموعه‌ای است از بیش از ۵۰ نوع طاق گنبدی که در آن آجر غنای خود را در نقش یک عامل ساختاری ویک عنصر تزیینی تواماً نشان می‌دهد.
گنبد نظام الملک
گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان
گوشواره
گوشواره عنصری است که قبل از اسلام برای تسهیل ساخت یک گنبد بکار می‌رفته است اما در جریان تحول خود در معماری اسلامی، جنبهٔ تزیینی بخود می‌گیرد. نمونهٔ بارز آن را می‌توان در تالار مربع مسجد جامع اردستان (دورهٔ سلجوقی) و مسجد جامع قزوین (اویل قرن ۶ هجری) که مزین به لوزی‌های آجری است، مشاهده کرد. طاقچه و طاق نماها در تاریخ هنر معماری اسلامی یک نوع تزیین محسوب می‌شوند. می‌توان پذیرفت که گوشواره به عنوان یک عنصر معماری همیشه جنبهٔ تزیینی خود را حفظ کرده است؛ زیرا از همان اول وجود نوعی طاقچه را القا می‌کرده است. و از اوایل قرن نهم به بعد گوشواره همراه با تزیینات دیگری همانند کاشی‌ها و گچبری‌ها مزین می‌شود.
تالار مربع مسجد جامع اردستان
تالار مسجد جامع اصفهان
مقرنس
یکی از عناصر تزیینی در معماری است. مقرنس ها ی موجود در ایران در سه گروه قرار می‌گیرند:
مقرنسهای جلو آمده که مواد آن غالباً از مصالح اصلی بنا (آجر) بوده و استحکام آنها زیاد است.
مقرنسهای روی هم قرار گرفته که از مصالح اصلی بنا همراه با ترکیبات دیگر از قبیل سنگ و گچ ساخته می‌شوند.
مقرنسهای معلق که از چسباندن مواد و مصالح مختلف چون گچ، سفال و کاشی شکل می‌گیرند.
با آجر پارس در اینستاگرام
برای اطلاع از جدیدترین محصولات و مشاهده نمونه پروژه های اجرا شده توسط شرکت آجر نما پارس لطفا پیج اینستاگرام شرکت آجرنما پارس را دنبال کنید.
دیدگاه خود را بنویسید