تاریخچه آجر

درباره تاریخچه آجر بیشتر بدانید

در تاریخچه آجر ریشهٔ واژهٔ آجُر (که در افغانستان زاو گفته می‌شود) که در فارسی آجور و آگور هم می‌گویند نامعلوم است. در زبان اکدی به صورت agurru، در آرامی به صورت اَگّور، در عربی به صورت آجرّ، و در ارمنی باستان به صورت آگور ثبت شده است.

تاریخچه آجر دستی

تاریخچه آجر دستی (آجر فشاری) هفت هزار سال است که با دستان هنرمند قشر زحمتکش شکل گرفته و مستحکم کننده و زیبا ساز کاخ‌ها، عبادتگاه‌ها، مدرسه‌ها، مسجدها و ساختمان‌ها بوده است اما امروزه این صنعت دستی هزاران ساله آخرین نفسهای خود را می‌کشد در توسعه شهری تهران از کوره‌های آجر دستی حوالی میدان شوش، جاده ری قدیم و هاشم‌آباد هیچ اثری بجای نمانده است اما درمحمود آباد هنوز تعداد ۳۰ میل دودکش آجری از کوره‌های آجردستی که طول بعضی ازآنها تا ۳۰۰ متر می‌رسد و از سال ۱۳۵۶ برای همیشه خاموش شده‌اند هنوز پابرجا است.

در اوایل جنگ ایران و عراق هواپیماهای عراق چندبار به جای پالایشگاه تهران این دودکشها را هدف قرار دادند. قبل از برقی شدن این کوره‌ها میله‌های آجری مرتفع کار تهویه و دودکش را انجام می‌دادند.

تهران با ساختمان‌های قدیمی و آثار تاریخی خودهم هویتی سنتی وهم بسیار مدرن دارد؛ شمس‌العماره و دارالفنون، کاخ موزه‌ها، مسجدهای تاریخی، ساختمان‌های آجری منطقه حسن‌آباد، سردر باغ ملی، موزه ارتباطات و پست، ساختمان بانک صادرات، ساختمان‌های آجری سبک ساسانی/هخامنشی موزه ایران باستان و وزارت خارجه، ساختمان ثبت و اسناد، مدارس قدیمی، گنبد چهارسوق و بازار بزرگ، بازارچه‌ها، کاروانسراها و ساختمان بسیاری از خانه‌ها و مغازه‌ها در بخش‌های قدیمی شهر تهران؛ زیبایی و هویت خودرا مدیون همین آجرها هستند.

دست کم ۵۰۰۰ سال است که آجر ساخته شده از خاک رس به کار می‌رود. گویا اول بار، آن را برای ساختن شهرهایی در بین‌النهرین و درهٔ سند در پاکستان به کار بردند.

در ابتدا، برای درست کردن آجر، مردم گل رس و کاه را، با لگد کردن آن‌ها، مخلوط می‌کردند. آنگاه، مخلوط آماده شده را در قالب‌های مستطیلی می‌ریختند و در آفتاب می‌پختند. آجری که در آفتاب پخته شده بود نمی‌توانست بدون کاه خودش را نگه دارد. سرانجام، مردم بابل، آشور و مصر باستان دریافتند که با گداختن رس تنها آجرهایی به دست می‌آید که محکم تر و در برابر هوا مقاوم‌تر است.

تاریخچه آجر و پیدایش آن در آثار ایران

پیشینه و ساخت آجر به سالهای باستان می‌رسد و به موجب مدارک موجود پیدایش و مصرف آجر پیش از تاریخ و هزاران سال قبل از آن بوده است. در ادوار باستان در کنارهٔ رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آنها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب می‌کرد. این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید آب گل و لای آنها تبخیر می‌شد ترک‌هایی به وجود می‌آمد که لای خشک به صورت مکعب‌های نامنظم درمی‌آمد به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینه‌ای در آن روزگار مصرف می‌شد.

قابل توجه می‌باشد که اجاق‌های چادرنشین‌هایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بوده‌اند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه آجر گردیده است. در سال‌های بعد هم‌زمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیلهٔ بابلی‌ها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژهٔ بابلی است در اغلب زبان‌ها به همین نام مشهور شده است.

پس از این مرحله به وسیلهٔ کلدانی‌ها پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز بناهای مستحکم و آجری گردید. آجرهای اولیه بدون قالب و نظیر بالش ساخته می‌شده است.

درباره انواع آجر بیشتر بدانید.

هنر آجرکاری دوره سلجوقی در تاریخچه آجر

در دوره ارزشمند معماری سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای کلیه بناهایی چون کاروانسراها، آب انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره‌ها، میل مقبره‌ها، میل‌های بلند مساجد و مواردی دیگر سبب اسکلت سازی اصولی آنها شده و ضمناً برای نماسازی نیز از آجر به شکل آمود (پوشش جدا از اسکلت) یا پیوند و ترکیب با استخوان بندی بنا عظمتی از حسن سلیقه و خلاقیت در هنر آجرکاری به وجود آمده است.

به طوری که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینی‌های بسیار شگرف در هنر آجرکاری می‌باشیم. تا جایی که در دو برج خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق نماسازی‌های بسیار زیبا و خط‌های آجری کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاق پوش در انواع گوناگون که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است.

در این دوره ارزشمند معماری شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل چین‌های آجری، گره آجری، خط‌های کوفی آجری برگردونهٔ میل‌های بلند مساجدی چون میل مسجد دامغان با ۲۶متر ارتفاع، میل منار چند وجهی مسجد نائین با حدود ۳۰متر ارتفاع و میل منار ساربان با۴۸متر ارتفاع و بالاخره میل بی همتای مسجد علی که قبلاً میل مسجد سنجریه بوده است با ارتفاعی حدود ۵۲ متر بوده که بعدها بر اثر زلزله قسمتی از سر آن فروریخته و امروزه حدود ۴۲متر ارتفاع دارد.

هنر آجرکاری دوره ایلخانی در تاریخچه آجر

در این دوره پوشش‌های طاقی آجری وارد تحول گسترده از تکنیک و اجرا شده تا جایی که شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشم گیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود ۴۰/۲۵ سانتیمتر و ارتفاع ۵۰متر از سطح زمین در اجرای بسیار استثنایی صندوقه‌ای می‌باشیم.

ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبد کلیساهای اروپا به خصوص گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده است اثر مستقیم گذارده است. همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحله‌ای بسیار جالب از گوشه سازی‌های گنبد خانه‌ها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده، آن هم با نقش انواع گلچین‌های خفته و راسته و جناقی آجری یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش این گونه اجراهای شگرف می‌گردد.

از میان آثار فراوان آجری این دوره می‌توان به پتکانه سازی‌های گلچین دار مسجد ورامین و مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنسچه‌های آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد.

در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازهٔ کلوک و دو قدی یعنی حدود ۵*۵ و ۵*۱۰سانتیمتر با حک نام جلال الله و نقوش گره می‌باشیم که در بین رج‌های آجر سبب شکل دهی و تزئین استثنایی در آجرکاری‌هایی چون ازاره‌های راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان و همچنین نوعی گلچین‌های خاص آجری با کلوک و دو قدی‌های مهری در غلام گردشی‌های طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه می‌باشیم.

یکی از شاهکارهای هنر آجرکاری دوره ایلخانی بنای بی همتای منارجنبان می‌باشد که چون یکی از دو منار بسیار ظریف و باریک را به حرکت درآوریم منار دیگر به جنبش درمی آید. کل بنا مرحله به مرحله از ناحیه پشت بام بیشتر تا سطح زمین دچار تحرک خواهد شد.

هنر آجرکاری دوره تیموری در تاریخچه آجر

عصر تیموری عصر جنبش و خیزش انواع هنرها به خصوص معماری می‌باشد.

در این زمان پوشش‌های گنبد آجری به تحول کامل می‌رسد. مسیر گنبدسازی‌های دو پوسته پیوسته به گنبدسازی‌های دو پوش گسسته و اجراهای خاص در مقابل واکنش نیروهای فشاری-کششی-پیچشی و به خصوص رانشی و به طور کلی ضدزلزله توسط خشخاشی سازی‌ها در بین دو پوشش گنبدها می‌باشیم.

در این زمان انواع طاق پوش‌ها آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر مسیر متحول خود را تا سرحد مطلوب پیش می‌برد و انواع گلچین‌های آجری در آن‌ها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری توسط معماران نامی ایران قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی و بسیاری دیگر از بنایان هنرمند زیباترین و شاخص‌ترین انواع نقوش گره آجری، خط‌های کوفی آجری، خط‌های بنایی و معقلی آجری و زیباترین انواع گلچین‌های بسیار متنوع آجری در عناصر و جزئیات آثار هم سطح با هنر کاشی کاری که تلفیقی از آجر و کاشی در انواع خط معلقی می‌باشد.

در خراسان می‌توان به کارهای آجری بسیار زیبای مسجد قائن و برج مقبره اخنجان در حومه طوس مشهد یا شاهکارهایی از هنر آجرکاری و بسیاری دیگر اشاره کرد.

هنر آجرکاری دوره صفویه در تاریخچه آجر

در این دوره از آجر در بسیاری از بناها بخصوص کاروانسراهای بسیار پیشرفته زمان در شکل درون شهری و بیرون شهری در یک و دو طبقه با طرح‌های بسیار جامع و با اسکلت سازی‌های بسیار اصولی و در مواردی نماسازی‌های دی انگیز از نقوش انواع گلچین‌های خفته و راسته-کلوکبندان-حصیری-جناقی-سم آهویی-گل برگردان-گل انر گل و بسیاری دیگر جهان را عمیقاً متوجه خود ساخته است.

پوشش‌های طاقی و بسیار زیبا و دلفریب آجری در حالت طاق گنبدی طاق عرقچین طاق گنبد طاق کته پوش طاقهای پا تو پا طاقهای چهار بخشی طاقهای چهار گرده پوش طاقهای چهار ترکی طاقهای شمسه‌ای هندسی طاق و تویزه طاق و کجاوه طاق تاوه و بسیاری دیگر با به کارگیری انواع نقوش آجری و گلچینهای زیبا عظمتی از هنر در آجرکاری این دوره متجلی شده است.

به وجود آمدن انواع قوسهای باربر تزئینی و تزئینی آجری و استفاده از آنها در بناهای متعدد ایران به وجود آمدن انواع برجهای کبوترخانه آجری بسیار با فلسفه با نماسازیهای مشبک آجری و نقوش جذاب آجری در آنها انواع رسمی بندیها و کاربندیها و طاسه سازیهای آجری در اشکال مختلف در بناها با عناصری چون: سوسن، نیم سوسن، هفتی، سینه باز، پاباریک، لچکی، ترنجی، سمبوسه و به کارگیری نقوش زیبای گلچین آجری در بین عناصر یاد شده بخصوص در بازارها آثار شگرف از تاریخ معماری ایران عزیز تقدیم هنر دوستان جهان گردیده است.

از میان آثار بسیار متعدد آجری این دوره می‌توان به پلهای بسیار عظیم و گسترده و با فلسفه آجری چون سی و سه پل و پل الله وردی خان با تما می مسائل فشار و هیدرولیک اب رود گسترده زاینده رود در پشت پایه‌های هر دهانه از پل. ساختمان حمامهای بسیار اصولی با بخشهای زنانه و مردانه و گرمخانه با به کارگیری کاربند یهای بسیار پرکار و دل‌انگیز و استقرار آنها بر روی ستونهای ظریف و کاملاً باربر سنگی. زیر سازی ستونها از پی گسترده از مصا لح آجر جوش پرتاب و ملا ت آهک لزدار. همچنین آبروهای حمام، زیر آبروها، آب‌بندی دیگ مسی مستقر بر روی آتشخانه در ناحیه خزینه اب جوش و بسیاری مسائل جنبی گرمابه در حمامها یی چون حمام گنجعلی خان کرمان و گوهر بی مانندی چون حمام خسرو آقای اصفهان کلاً آجری بسیار ارزشمند از پدیده‌های هنری که توسط نا بخردان بر خاک شد.

در دوره صفویه ساختن آب انبارهای آجری با نقوش زیبا جهت اقلیمهای گوناگون بخصوص بادگیر دار برای مناطق گرم و خشک کویری همراه با هنر آفرینی‌های بسیار مورد توجه بوده است.

هنر آجرکاری دورهٔ افشاریه و زندیه در تاریخچه آجر

در دورهٔ افشاریه ایران درگیر کشمکشهای نظامی لازم زمان خود بود. از این رو آبادانی رونق چندانی نداشت. اما در این زمان شاهد به وجود آمدن میلهای بسیار فراوان راهنما با نوعی آجر کاری و به کارگیری گلچینهای آجری در آنها در کنار جاده‌ها در تمامی کشور می‌باشیم.

در دورهٔ زند یه آبادانی رونق گرفت. خصوصاً خطه حکمرانی خان زند وکیل‌الرعایا بناهای خرد و کلاً ن و قا بل توجهی در اشکال گوناگون بنا گردید. از آثار آجری جالب این دوره می‌توان به شبستان مسجد وکیل با پوششهای طا قی که از کاربندی بر قوسهای پا تو پا که بر روی ستونهای سنگی با حجاری پیچ و سر ستون سازیها با نقش حجاری جقه‌ای افشان حاصل شده است اشاره داشت. پوششهای طاقی تواماً از کار بندی و طاق گنبد بر ستونهای پیچ سنگی ابهتی جالب به شبستان این مسجد داده است.

در این دوره بازار وکیل با پوششهای بسیار جا لب آجری از نقوش گلچینهای متنوع و نوعی کاربندیهای جالب با نورگیرها و هوا کشهای متقارن ساخته شده است. یکی از آثار آجری بسیار جا لب در مجموعه وکیل وجود ارگ کریمخانی با کاربرد آجر و نقوش آجری در قسمتهای داخلی و بخصوص در ناحیه خارجی همراه با کنگره سازیهای جا لب بر گرد آ گرد چهار بعد بنا که جنبه حفاظتی بنا را داشته است.

همچنین چهار برج عظیم مخروطی با نقوش بسیار جالب و متنوع آجری در طرحهای نیم خوشه انگوری رفت و برگشت بوده. این پدیده آجری در چهار برج ارگ زیبایی خاص آفریده است و به این ابهت و شکوهی خاص داده است.

موزه پارس از آثار دورهٔ زند یه نوعی آجرکاری با بند کشی بر جسته بسیار یکنواخت و زیبا که بند کشی تخت از راستای قطعات آجر به اندازه ۳ میلیمتر جلوتر آمده است. این اجرا شگرفی چشمگیری به آجر کاری و بند کشی که حالت استثنا یی در تمام آثار آجری ایران دارد در محل عمارت کلاً ه فرنگی، مقبره اولیه خان زند، موزهٔ پارس داده است.

وجود آب انبار با استفاده از پوشش مورب دور دارتیز همراه با گلچین جناقی بسیار زیبای آجری در مجموعه ارگ کریمخانی نظر هر بیننده را جلب می‌کند. به طور کلی در این دوره نقوش زیبای آجری به شکلهای خاص و متنوع زیبایی بناهای ایران بخصوص خطهٔ فارس شده‌اند.

هنر آجر کاری دورهٔ قاجاریه در تاریخچه آجر

در دورهٔ قاجار هنر تیشه داری رونق فراوان داشت و بنا یان آجر کار سلیقه‌های بدیع از خود بروز داده و در نمود نماهای ساختمان‌های مسکونی بیرونی و اند رونی گلچینهای زیبای آجری بخصوص در سر درب سازی منازل مسکونی هنر آفرینیهای از آجرکاری به وجود آورده‌اند.

در این دوره ساختن بازارها با انواع طاق پوشها ی رسمی بندی آجری، کاربندی آجری و کاربندیهای طاسه دار آجری همراه با استفاده از انواع نقوش گلچین آجری در متن عناصر آنها نهایت بهره گرفته شده است و زیبا ییهای خاص در آنها به وجود آمده از میان آنها می‌توان به با زارهای متعد د این دوره چون با زار و چهار سوق بزرگ کرمان با کار بند یهای زیبای آجری، بازار اراک با کاربند یهای طاسه دار بسیار شگرف و چشمگیر و بسیاری دیگر اشاره داشت.

تیمچه‌های بسیار پر ارزش از کارهای آجری در مایه کاربندی نو و مقرنس بسیار متنوع و گسترده با چشمه‌های باز چون تیمچه حاجب الدوله در بازار تهران و تیمچه حاج حسین بخشی در کاشان با مقرنس قطا رهای بسیار زیبا و چشمگیر و ارزشمند در مقیاسی گسترده و دها نه‌ای بزرگ و عظیم به وجود آمده است.

در دورهٔ قاجاریه پوشش طاق آب انبارها با نقوش متنوع و خلاق و به تکامل رسیده آجری در مسیر راه زینه «راه پله» همچنین از نقوش بسیار جالب آجری در سر درب سازی گسترده و بلند همراه با سر پایه سازی، طاق نماسازی و پشت بغل سازی، اسپر سازی در آب انبارها زیبا یی خاص به نماهای محلا ت و شهری داده است.

از میان این چنین آثار می‌توان به آب انبار شش بادگیر یزد با اجرای بسیار جالب تهویه سطح آب انبار و نقوش خاص آجری بر گنبد آب انبار و طاق پوش راه پله‌ها آب انبار بسیار خوش نقش آجری حاج علی آقای کرمان و بالاخره آب انبار زیبای سید اسماعیل تهران با قدمتی از دورهٔ سلجوقی و باز سازی از دوره صفو یه و تعمیرات کلی و باز سازی گسترده در زمان قا جاریه با نقوش خفته و راسته گل برگردان در طاق پوش و بدنه راه پله‌های آب انبار و بسیاری دیگر یاد کرد. در دورهٔ قاجاریه به کارگیری کار بند یهای آجری جا لب با داشتن عناصری چون سینه باز، هفتی جمع و پا باریک متقارن همراه با ترنجی‌ها تا رسیدن به سمبوسه‌ها و شمسه خورشیدی نورگیر در دها نه‌های قوسی پا تو پا که بر روی ستونهای سنگی ظریف مستقر شده‌اند.

همچنین طاق‌نماسازی، طاقچه سازی در اسپرها با به کارگیری نقوش گلچین آجری و گلچین های معقلی در رختکن حمام ها با داشتن حوض آب نما منگول و تزئینات دیگر کارهای شگرف آجری روح نواز به وجود آمده است که از میان آنها می‌توان به حمام وکیل کرمان، چایخانه، وکیل کنونی، و پاره‌ای دیگر اشاره داشت. در دورهٔ قاجاریه از نقوش آجری جالب در نما سازی کاروانسراهای بیرون شهری که اسکلت سازی آنها در مقیاسی قابل توجه در کنار شاهراه‌ها از تلفیق خشت و آجر ساخته شده‌اند بهره کافی گرفته شده است.